معرفی کتاب

مسئله حکومت در دین اسلام و مذهب تشیع، و مباحث تاریخی درباره نظام مشروطه ایران و نسبت آن با حکومت مطلوب اسلامی، از مسائل مهم اندیشه سیاسی و تاریخ معاصر ایران به شمار می‌رود. در همین زمینه، اندیشه و موضع سیاسی آخوند خراسانی به عنوان یکی از عالمان و مصلحان بزرگ عصر مشروطه، محور مباحثات زیادی قرار گرفته است. کتاب حاضر به کوشش دکتر علیرضا جوادزاده، بر آن است تا با تفکیک مباحث اندیشه سیاسی به دو قسمِ «ثابت» و «ناظر به محیط سیاسی»، ‌که دومی در این کتاب «الگوی سیاسی» نامیده شده است، بتواند تبیین صحیحی از نسبت میان اندیشه آخوند خراسانی درباره مشروعیت حکومت و موضع مشروطه‌خواهی ایشان ارائه دهد.
براساس این تفکیک، اندیشه سیاسی ثابت آخوند خراسانی در زمینه شرایط حاکم، اعتقاد به مراتب چهارگانه طولی حاکمیت معصوم (ع)، فقیه جامع‌الشرایط، شیعه عادل و مسلمان فاسق بود. در نتیجه در دوره غیبت معصوم(ع)، فقیه در عهده‌دار شدن مسئولیت و وظیفه حکمرانی، بر دیگران تقدم دارد.
آخوند خراسانی،‌ با در نظر داشتن این اندیشه سیاسی ثابت و با ملاحظه محیط سیاسی ایرانِ عصرِ مشروطیت، چنین تشخیص داد که امکان عملی حاکمیت فقهای جامع‌الشرایط در آن زمانه وجود ندارد. بنابراین ضمن توجه به مراتب بعدی شرایط حاکم (شیعه عادل و مسلمان فاسق) و نیز توجه به اصول سیاسی ثابت دیگر، با برداشت و تفسیری اسلامی از قانون اساسی مشروطه ایران و متمم آن، به حمایت و سپس رهبری نهضت و نظام مشروطیت اقدام کرد. تفسیر اسلامی وی و دیگر علمای مشروطه‌خواه، موجب تولد الگوی سیاسی «مشروطه اسلامی» شد. این الگو، به‌لحاظ ذهنی و فارغ از مرحله عمل، در مقایسه با الگوی سیاسی «دوقطبی حاکمیت» که قبل از مشروطه برقرار بود، ازیک‌سو زمینه رفع یا کاهش ظلم حکومت و دخالت بیگانگان و کفار در امور کشور را فراهم می‌ساخت، و ازسوی‌دیگر، بستر را برای مشارکت مردم در نظام سیاسی و افزایش اختیارات فقها آماده می‌کرد؛ چنان‌که الگوی یادشده، به‌دلیل ابتنا بر ارزش‌های اسلامی و تقابل با سکولاریسم، تفاوت‌های بنیادین با مشروطه غربی داشت.
مباحث این کتاب در شش فصل تنظیم یافته است:

فصل اول در دو بخش به ارائه «مفاهیم و چهارچوب تحلیل» می‌پردازد. مباحث مطرح‌شده در چهارچوب (براساس تفکیک میان «اندیشه سیاسی ثابت» ‌و «الگوی سیاسی»)، جدید و ابتکاری است.
فصل دوم مروری بر «مشخصات، ویژگی‌ها و حیات علمی ـــ اجتماعی» آخوند خراسانی خواهد داشت. تلاش شده است مطالب فصل، به‌رغم اختصار و فشردگی، سه ویژگی داشته باشد: 1. نسبت‌به عنوان فصل، ‌جامعیت داشته باشد؛ 2. تتبع کافی در منابعِ دست‌اول صورت گیرد و مطالب آنها، هرچند به اشاره، ذکر شود؛ 3. در موارد وجود اختلاف و تضاد در گزارش‌های منابع، نظر صحیح یا ترجیحی، انتخاب و بیان شود.

فصل سوم، درباره «روش دین‌شناسی» آخوند خراسانی به بحث می‌پردازد. این فصل، در دو بخش تنظیم شده است:‌ ابتدا با ذکر تاریخچه‌ای از روند دین‌شناسی و سیر اجتهاد در میان علما و فقهای شیعه، میراث برجای‌مانده از آن در زمان آخوند را بیان می‌کند؛ سپس در بخش بعد، نوآوری‌های آخوند در علم «اصول فقه» و به‌صورت کلی در روند اجتهاد شیعه را بررسی خواهد کرد.

فصل چهارم با عنوان «اندیشه سیاسی ثابت در حوزه مشروعیت حکومت»، به تبیین مسئله اصلی یعنی اندیشه سیاسی آخوند خراسانی در زمینه مشروعیت حکمرانی با تأکید بر عصر غیبت معصوم (ع) می‌پردازد. در این فصل، ابتدا اندیشه سیاسی ثابت فقهای شیعه درباره مشروعیت حاکم به‌اختصار ذکر می‌شود؛ سپس در بخش دوم، دیدگاه آخوند در این زمینه، بر اساس منابع موجود و به صورت مستند بیان می‌شود.

فصل پنجم با عنوان «الگوی سیاسی مشروطه اسلامی»،است در این فصل تلاش گردیده تبیینی تاریخی ـ تحلیلی مناسبی از «مشروطه اسلامی» به‌عنوان «الگوی سیاسی» آخوند ارائه شود و ضمناً مطالبِ انتزاعی مطرح‌شده در بخش چهارچوب تحلیل، وضوح و شفافیت بیشتری پیدا کند.
فصل ششم به «بررسی انتقادی دیدگاه‌ها و تفاسیر رقیب»‌ می‌پردازد تا با نقد آنها، دیدگاه نگارنده به‌صورت کامل به اثبات برسد. در این فصل، اَسناد، گزارش‌ها و تحلیل‌های فرضیاتِ مقابل فرضیه نگارنده، ارائه و نقد می‌شوند.